Odkrywaj Schönhof

Siedem wieków historii

Podziwiany dzisiaj przez spacerowiczów, gości muzeum i turystów Schönhof jest efektem wielowiekowego „zrastania się” kilku budynków.
Zmieniające się użytkowanie pociągało za sobą kolejne zmiany budowlane. I tak z dawnego zaułka powstał sklepiony przejazd, a wewnętrzny dziedziniec pod gołym niebem przeistoczył się w muzealne atrium z ofertą cyfrową i „wyspą dzieci”. Do dzisiaj można przejść przez kompleks trzech budynków od holu przy Brüderstraße aż do Rynku Rybnego.
Rozkwit Schönhofu przypadł na okres renesansu, kiedy charakter zamożnego miasta Görlitz kształtował jeszcze handel z odległymi krajami. Ówczesny wygląd budowli wyznaczył orientacyjny kierunek prac remontowych przed otwarciem Muzeum Śląskiego w 2006 roku.

Wczesne ślady królewskiego zajazdu

Usytuowany tuż przy miejskim ratuszu Schönhof jest dzisiaj wprawdzie najważniejszą w mieście budowlą okresu renesansu, ma jednak o wiele starszą historię.
Początki budynku sięgają czasów założenia miasta. Około roku 1300 wytyczone zostały granice działki, na której wybudowano zachowaną do dzisiaj najstarszą część kompleksu ‒ „dom kamienny” przy Brüderstraße. Samo to określenie wyraźnie wskazuje na wcześniejsze budowle z drewna.
Już około 1400 roku w Schönhofie przyjmowano królewskich gości z Czech. Zarazem aż do XX wieku użytkowany był stale jako dom mieszkalny.
...

W trakcie prac wykopaliskowych w 2003 roku na światło dzienne wydobyto średniowieczne znaleziska z XIII wieku. Otwarta kanalizacja spływowa z tego czasu, ówczesny skład domowych odpadków, kwadratowe palenisko i relikty ceramiczne są wskazówką, iż mieścił się tu średniowieczny dom mieszkalny.

Poziom terenu był wówczas blisko dwa metry niższy niż poziom dzisiejszej posadzki na parterze. Nie odnaleziono innych elementów budowlanych z tego czasu – resztek fundamentów lub ścian. Wiąże się to zapewne z wielokrotnym zabudowywaniem parceli w późniejszym okresie.

Zachowany po prawej stronie budowli „dom kamienny” ma swoją własną historię, odrębną od pozostałych części Schönhofu. Przypuszczalnie dopiero w ciągu XIV wieku kamienne elementy zastąpiły wcześniejsze ściany szachulcowe. Dzisiaj w „domu kamiennym“ mieści się sklep muzealny.

Znacznie więcej śladów zachowało się z dziesięcioleci około roku 1400. W wielu miejscach odkryte zostały gotyckie mury. Szczególnie dobrze widoczne jest to w korytarzu prowadzącym do dzisiejszej garderoby na parterze. Zachował się tutaj gotycki portal z łukiem dwuramiennym (fot.).

Leżące bezpośrednio nad nim na pierwszym piętrze nieotynkowane pomieszczenie koło windy również pochodzi z tej epoki. Poza „domem kamiennym” ten fragment budynku też należy do starszych elementów Schönhofu. Przyjmuje się, że około roku 1400 oba budynki nie były jeszcze połączone i użytkowano je oddzielnie. Łącznik stworzyło dopiero sklepienie nad przejściem.

Obiekty archeologiczne świadczą o rzemieślniczym użytkowaniu działki. Zachowane szczegółowe informacje z archiwum rady miejskiej Görlitz dotyczą okresu po roku 1400. Od tego czasu aż do pożaru miasta w 1525 roku, po którym nastąpiła rozległa przebudowa, wykazać można szesnastu różnych właścicieli Schönhofu. Byli to głównie kupcy. Wielu z nich zasiadało w radzie miasta, było wśród nich kilku burmistrzów.

W XV wieku w szacownym budynku przy ratuszu zatrzymywały się często dostojne osobistości. W październiku 1408 roku podczas odwiedzin w Görlitz gościł tutaj król Czech Wacław IV. W 1438 roku rada miejska zakwaterowała w Schönhofie rzymsko-niemieckiego króla Albrechta II, w 1454 króla Węgier i Czech Władysława, a także jego namiestnika Jerzego z Podiebradów. Przypuszczalnie okresowo istniało nawet przejście między wykuszem Schönhofu i ratuszem, tak by dostojni goście mogli dotrzeć tam suchą stopą. Użytkowanie budynku w charakterze królewskiego zajazdu świadczy o jego wysokim jak na owe czasy standardzie budowlanym.

Pałac kupiecki i dom halowy

W XVI i XVII wieku Schönhof zyskał swój niepowtarzalny kształt domu halowego w renesansowym stylu. Pierwsza przebudowa po wielkim pożarze miasta z 1525 roku połączyła kilka budynków w jeden kompleks gospodarczo-mieszkalny.
Pochodzący z Görlitz kupcy handlujący z dalekimi krajami wystawiali wtedy prawdziwe pałace, które służyły im za miejsca targowe, sklepy i magazyny oraz mieszkania dla ich rodzin. W wysokich, sięgających drugiego piętra, halach wejściowych można było świetnie wystawiać towary, zwłaszcza sukno. Przejazd przez Schönhof z Brüderstraße do Rynku Rybnego służył do przewozu towarów. Konnymi furami można było tu wjeżdżać bez konieczności zawracania, wyładować towar i wyprząc konie z tyłu domu.
...

W trakcie drugiej przebudowy w 1617 roku Schönhof częściowo zatracił już swój pierwotny charakter domu halowego. W przedsionku, między parterem i piętrem położono sklepienie, likwidując wysoką halę. Przestronne schody też utraciły swoje reprezentacyjne oblicze, hol na parterze zyskał dzisiejszy kształt, a ponad sklepieniem na pierwszym piętrze powstało nowe pomieszczenie. Fantazyjnie zaprojektowane wsporniki w dolnej hali i na pierwszym piętrze również pochodzą z tego okresu.

Okres rozkwitu ośrodka dalekiego handlu Görlitz miało już bowiem niemal za sobą. Decydująca dla kształtu Schönhofu faza przebudowy przypadła na dosyć niespokojne czasy. Od XV do XVII wieku wielokrotnie szalała dżuma, pochłaniając wiele ofiar wśród mieszkańców miasta. Rozpoczęła się reformacja. Eskalacja konfliktów między cechami rzemieślniczymi i radą miejską doprowadziła do buntu sukienników w 1527 roku.

Przyczyną radykalnej przebudowy dużych części miasta w stylu renesansowym był wielki pożar z czerwca 1525 roku. Strawił on 180 domów, wówczas jedną trzecią miejskiej zabudowy, w tym całą południową pierzeję Dolnego Rynku wraz z Schönhofem.
Data „1526” na fasadzie budynku świadczy o szybkim rozpoczęciu odbudowy. Dom dopiero co zakupił nowy właściciel, Onofrius Schneider. Był on kupcem, rajcą, ławnikiem i burmistrzem miasta. Pracami kierował przypuszczalnie mistrz budowlany Wendel Roskopf starszy (ok. 1485–1549). Od 1518 roku pełnił on w Görlitz funkcję miejskiego architekta.

Popożarowe przeróbki z 1526 roku kształtują do dzisiaj oblicze budowli. Jako pierwsze uwagę zwraca fasada z najwcześniejszymi w Görlitz formami renesansowymi. Kształt dwupiętrowego budynku stał się wzorem dla wielu innych odbudowanych po pożarze domów. Wyraźnie rozpoznawalne jest budowlane powiązanie fasady z układem wnętrz. Odmienna wysokość zachodnich okien określona została przez wysokość pięter tylnego „domu kamiennego”. Dlatego też ta część fasady jest nieco inna, choć również utrzymana w stylu renesansowym.

Wnętrze budynku zasadniczo odpowiada ówczesnemu układowi izb z centralnie usytuowaną klatką schodową i otwartymi halowymi pomieszczeniami od północy, przy Rynku Rybnym. Świadkami tamtego czasu są malowane stropy na obu piętrach, które po większej części zachowały się pod warstwą późniejszych okładzin. W trakcie ostatnich prac renowacyjnych, trwających do 2006 roku, sufity zostały odsłonięte i poddane pieczołowitej konserwacji.

Z fazy budowlanej z 1526 roku pochodzą również malatury wokół portali w pojedynczych izbach i wstęgowe dekoracje okalające okna we wszystkich niemal pomieszczeniach.

Drugą przebudowę Schönhofu, która formalnie przypadła jeszcze na epokę renesansu, przeprowadzono około roku 1617. Herb rodowy ówczesnego właściciela, Hansa Johanna Glicha von Miltitz, wraz z podanym rokiem znajduje się na elewacji wykusza między pierwszym i drugim piętrem. Na portalu widnieje ta sama data.

Ściśle udokumentowane są budowlane przeróbki we wnętrzu domu. W tym czasie położono sklepienie w hali sięgającej pierwotnie drugiego piętra. Hol na parterze zyskał w ten sposób dzisiejszy kształt. Wówczas powstały również fantazyjne wsporniki w dolnej hali oraz na pierwszym piętrze.

Przebudowa na barokowy dom mieszkalny

Przez wiele wieków Schönhof był wykorzystywany jako browar. Epoka baroku pozostawiła znacznie mniej śladów na budynku Schönhofu, ale w wielu obszarach pośrednio przyczyniła się do ochrony i zachowania dekoracji z czasów renesansu.
Podczas badań historycznych budowy domu znaleziono szereg prostych sufitów dekorowanych sztukaterią, którymi wówczas maskowano starsze malowidła. W XVII, ale przede wszystkim w XVIII wieku, pomieszczenia podzielono na mniejsze pokoje.
...

Początkowo bardzo przestronne rozplanowanie pomieszczeń uzyskało zupełnie inny charakter, dzięki wprowadzonym ściankom i sufitom ze sztukaterii. Dowody tej fazy budowy są jednak ledwo zauważalne, ponieważ struktura pomieszczeń została ponownie zmieniona już w XIX wieku.

W 1770 roku, duchowny z Görlitz i Friedersdorf oraz znaczący badacz historii Górnych Łużyc, Christian Knauthe, pozostawił w swojej "Topographia historica urbis Gorlicii" krótki opis Schönhofu: "Piękny dwór był już w starych czasach eleganckim budynkiem. W XVI wieku zbudowano go z kamienia, na dachu, nad łukiem, wybudowano pięknie zaprojektowaną wieżę pokrytą miedzią, a także odnowiono dom od środka i na zewnątrz, malując go na całkowicie czerwono, dlatego też nazywano go czerwonym dworem, czyli browarem. Nad drzwiami znajdują się herby Glichian i Rosenhaynian, a pomiędzy nimi: D.O.M. SACRUM et GRATAE. POSTERITATI. HANC. DOMUM. AMPLIAT. EXORNAT. REUNQVIT MONUMENT. JOH GLICH á MILZIZ in Serchau Neundorff et Florsdorff."

Opisana wieża została usunięta w 1733 roku, ale można było ją szczegółowo zlokalizować w konstrukcji dachu. Dzisiaj znowu dominuje na dachu Schönhofu.

Podczas gdy lista właścicieli z poprzednich epok zawierała głównie kupców, teraz byli tam również sekretarz elektora, teolog, celnik i rzemieślnicy, tacy jak tkacze, cieśle i piekarze, wśród właścicieli Schönhofu.

Od browaru do schroniska młodzieżowego

W ciągu XIX wieku Schönhof stracił rangę wielkiego i ważnego domu kupieckiego w mieście.
W 1831 roku grupa właścicieli założyła tu browar, który aż do początku XX wieku określił użytkowanie Schönhofu. W skład pierwotnego konsorcjum weszli zamożni kupcy, rzemieślnicy i aptekarz.
Prace budowlane tego okresu koncentrowały się na przeróbkach niezbędnych do funkcjonowania browaru. Tak więc odnowiono cały tylny budynek, tworząc tam nowoczesną warzelnię i słodownię.
...

Poza użytkowaniem Schönhofu w charakterze browaru, od połowy XIX wieku odnotowano tutaj zarówno obecność mieszkańców, jak i rozmaitych warsztatów oraz punktów handlowych, między innymi były to: trafika spirytusowo-tytoniowa, skład wyrobów manufakturowych, sklep obuwniczy i sklep bławatny, warsztat krawiecki i przybrowarowa gospoda.

Z upływem lat liczba właścicieli browaru malała. W 1874 roku warzelnik August Emil Bühne wykupił resztę udziałów i samodzielnie prowadził browar. Po 1900 roku w tylnym budynku przy Rynku Rybnym 5 mieściły się Miejskie Towarzystwo Spożywcze i sala zgromadzeń gminy baptystów.

Kiedy w 1908 roku właściciel zamierzał wyburzyć Schönhof, miasto Görlitz odkupiło od niego historyczną budowlę z zamiarem ochrony i zachowania. Rozmaite przybudówki przysłaniały pierwotny układ przestrzenny, a zły stan budowlany wymagał natychmiastowych działań.

Zakup budynku zapobiegł wprawdzie planowanej rozbiórce, jednak nie doprowadził do zasadniczej zmiany użytkowania. W XX wieku Schönhof był również wykorzystywany w rozmaity sposób, między innymi przez administrację i rozmaitą działalność gospodarczą. Od 1913 roku mieścił się w nim dom młodych dziewcząt, po II wojnie światowej przez blisko 20 lat funkcjonowało schronisko młodzieżowe. Prace budowlane ograniczały się do napraw i niezbędnych remontów.

Zanim powstało muzeum

W latach 80. XX wieku zaczęto doceniać znaczenie tego zabytku architektury renesansowej, dzięki czemu doszło do gruntownej renowacji Schönhofu i adaptacji na główny budynek Muzeum Śląskiego w Görlitz. Od 2006 roku mieści się tutaj ekspozycja stała.
Kilka lat przed przełomem politycznym w coraz bardziej niszczejącym budynku przeprowadzony został pierwszy rekonesans badawczy. Ograniczone możliwości ostatnich lat NRD nie sprzyjały bardziej rozległym zabiegom restauratorskim.
...

W 1988 roku konserwator zabytków Frank-Ernest Nitzsche opublikował po raz pierwszy w görlitzkim magazynie wyniki wstępnych badań dotyczących historii budynku Schönhofu, dzięki czemu mieszkańcy miasta stopniowo zaczęli poznawać jego niegdysiejsze znaczenie. Już wówczas powstały pierwsze plany przyszłego użytkowania.

W latach 90. ubiegłego wieku rosło zainteresowanie budowlą. W związku z planami urządzenia w Schönhofie Muzeum Śląskiego rozpoczęto rozległe prace restauratorskie i renowacyjne.

Usunięto rozmaite przybudówki z XVIII i XIX wieku, odkrywając pierwotny układ przestrzenny. Odsłonięto i poddano konserwacji polichromowane stropy belkowe i dekoracyjne malarstwo ścienne zachowane pod warstwą tynku. W 1995 roku wystawiono sygnaturkę na dachu i pociągnięto nową ścianę szczytową.

Dopiero w trakcie adaptacji na użytek muzeum Schönhof zdobył uznanie jako jedna z najważniejszych renesansowych budowli niemieckiej historii architektury i od tej pory dostępny jest publicznie.

Dzisiaj w trakcie zwiedzania budynku można nie tylko pogłębić wiedzę o historii, sztuce i kulturze Śląska, lecz rówież poznać zmienne dzieje samej budowli – ważnego wczesnego domu kupieckiego miasta Görlitz.